ΓΙΩΡΓΟΣ ΙΩΑΝΝΟΥ (1927-1985)

 +13-12-43

Α. Ο συγγραφέας

Ο Γιώργος Ιωάννου γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη, από προσφυγική οικογένεια της Ανατολικής Θράκης. Σπούδασε στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και εργάστηκε ως φιλόλογος σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας (και για δυο χρόνια στη Λιβύη). Σημαντική επίσης υπήρξε η συμβολή του, όταν το 1974 ορίστηκε ως μέλος της Επιτροπής για τη συγκρότηση ανθολογίου κειμένων λογοτεχνίας για το Δημοτικό σχολείο, καθώς και για την ανανέωση των Νεοελληνικών Αναγνωσμάτων του Γυμνασίου.

 Ξεκίνησε τη λογοτεχνική του πορεία ως ποιητής (Ηλιοτρόπια, 1954, Τα χίλια δέντρα, 1963), αλλά από το 1964 στρέφεται οριστικά στην πεζογραφία, με πρώτο έργο τη συλλογή πεζογραφημάτων Για ένα φιλότιμο. Παράλληλα μελετά τη νεοελληνική παράδοση, καταγράφει και εκδίδει δημοτικά τραγούδια, παραμύθια και έργα του Θεάτρου Σκιών (Καραγκιόζης). Μετέφρασε επίσης έργα της κλασικής γραμματολογίας, έγραψε θέατρο, χρονογραφήματα και μελέτες. Κύρια όμως λογοτεχνική ενασχόλησή του υπήρξε η πεζογραφία, στην οποία καθιέρωσε ένα εντελώς προσωπικό ύφος και τρόπο γραφής, που επηρέασε αρκετούς μεταγενέστερους λογοτέχνες. Τα κυριότερα πεζά του είναι: Για ένα φιλότιμο,  Η Σαρκοφάγος, Η μόνη κληρονομιά, To δικό μας αίμα, (1978 Πρώτο Κρατικό Βραβείο Πεζογραφίας), Επιτάφιος Θρήνος, Κοιτάσματα, Ομόνοια, Πολλαπλά κατάγματα, Εφήβων και μη, Εύφλεκτη χώρα, Καταπακτή, Η πρωτεύουσα των προσφύγων, Ο της φύσεως έρως.

Ως προς το χρόνο της γέννησής του ο Γιώργος Ιωάννου μπορεί να θεωρηθεί ότι ανήκει στην πρώτη μεταπολεμική γενιά πεζογράφων, οι εμπειρίες του όμως από την περίοδο της Αντίστασης και του Εμφυλίου, αλλά και ο χρόνος εμφάνισής του στα Γράμματα, τον τοποθετούν στη δεύτερη μεταπολεμική γενιά.¹ Το πεζογραφικό του έργο, ιδιότυπο και μοναχικό, που θα μπορούσε να ενταχθεί στην ευρύτερη περιοχή του εσωτερικού μονολόγου, έχει τα δικά του ιδιαίτερα χαρακτηριστικά.

Β. Στοιχεία τεχνικής

1. Μονομερής ή μονοεστιακή αφήγηση

Είναι μια μορφή αφήγησης στην οποία τα πάντα μας δίνονται από την οπτική γωνία ενός μονάχα προσώπου, το οποίο μπορεί να μετέχει στα εξιστορούμενα ή απλώς να παρακολουθεί ως θεατής και να μας τα αφηγείται. Η εσωτερική ζωή ανήκει σ’ ένα μόνο πρόσωπο, τα υπόλοιπα αφηγηματικά πρόσωπα, όταν υπάρχουν, δίνονται εξωτερικά, δηλαδή όπως τα βλέπει, τα ακούει το ένα αφηγηματικό πρόσωπο. Η μονομερής αφήγηση δεν είναι υποχρεωτικό να διατυπώνεται σε πρώτο πρόσωπο, αν και αυτή είναι η συνήθης τακτική. (Αντίθετη της μονοεστιακής είναι η πολυμερής αφήγηση, όπου τα γεγονότα μάς δίνονται με βάση τον τρόπο με τον οποίο τα ζουν διάφορα πρόσωπα, από ένα «παντογνώστη» αφηγητή).

2.    Διάσπαση του αφηγηματικού θέματος

Το κείμενο σχηματίζεται από θεματικές ψηφίδες, οι οποίες συνδέονται μεταξύ τους με διάφορες εσωτερικές ή εξωτερικές συνάφειες. Ο, τι συνδέει τις θεματικές ψηφίδες δεν είναι η χωρική ή χρονική αλληλουχία, αλλά η αλληλεγγύη τους προς την ψυχική κατάσταση στην οποία βρίσκεται ο αφηγητής την ώρα που αφηγείται. Με άλλα λόγια, στην τεχνική του διασπασμένου θέματος, που κυριαρχεί στην πεζογραφία του Ιωάννου, δεν έχουμε την κλασική μορφή διηγήματος με αρχή, μέση, τέλος, με δέση, κορύφωση και λύση αλλά τα γεγονότα εκτίθενται με τη σειρά που παίρνουν συνειρμικά στη συνείδηση του συγγραφέα, ενώ ταυτόχρονα παρεμβάλλονται σκέψεις και συναισθήματα. (Ας σημειωθεί ότι το υπό εξέταση διήγημα, κατ’ εξαίρεση με άλλα πεζογραφήματα του Ιωάννου, πλησιάζει περισσότερο την κλασική μορφή διηγήματος και λιγότερο την τεχνική του διασπασμένου θέματος).

3.    Σύνθεση του χρόνου

Πρόκειται για τη σύνθεση παρόντος-παρελθόντος και γενικότερα διαφορετικών χρονικών στιγμών, η οποία είναι αλληλένδετη με την τεχνική του διασπασμένου θέματος. Σύμφωνα με την τεχνική αυτή η αφήγηση μπορεί να ξεκινά από το παρόν ή το παρελθόν, αλλά δεν αποτελεί την αφετηρία μιας αφήγησης που προχωρεί γραμμικά προς όλο και μεταγενέστερες στιγμές. Η μετάβαση από το παρόν στο παρελθόν και αντίστροφα είναι συνεχής, παρακολουθώντας τη συνειρμική ροή της σκέψης και την ψυχική κατάσταση του αφηγητή.

Γ. Άλλα χαρακτηριστικά

1.                    Ιδιότυπη (και ευδιάκριτη) αφηγηματική φωνή

Θυμίζει την ανθρώπινη φωνή της καθημερινής ομιλίας αλλά έχει τον αποκλειστικά δικό της χαρακτήρα, δεν μοιάζει με την ομιλία κανενός μας, ούτε και με την ομιλία του ίδιου του συγγραφέα στον προφορικό του λόγο. Είναι «η φωνή του κειμένου», το ιδιαίτερο ύφος και τόνος που αντανακλά την προσωπικότητα του συγγραφέα. Η ιδιαιτερότητα της αφηγηματικής φωνής του Ιωάννου οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην απλή γλώσσα που χρησιμοποιεί με την οποία  δεν προσπαθεί να εντυπωσιάσει, στον ιδιαίτερο τρόπο με τον οποίο ανακαλεί το παρελθόν, γράφοντας συνειρμικά, παρεμβάλλοντας στις αναμνήσεις σκέψεις και συναισθήματα.

2.                    Βιωματικό στοιχείο

Αυτό πρέπει να διακριθεί από την εμπειρία. Οι εμπειρίες είναι τα διάφορα περιστατικά στα οποία μετέχει κανείς και με τα οποία έρχεται σ’ επαφή με τον κόσμο μέσα στον οποίο ζει. Για παράδειγμα οι εμπειρίες του Ιωάννου συνδέονται με τα μέρη όπου πέρασε τη ζωή του (Θεσσαλονίκη, ελληνική επαρχία, Βεγγάζη της Λιβύης, Αθήνα) και το κοινωνικό του περιβάλλον (η οικογένεια, οι φτωχογειτονιές, οι παρέες, οι άνθρωποι που γνώρισε, οι επαγγελματικές σχέσεις κλπ). Αυτά όλα είναι η πρώτη ύλη στην οποία προστίθενται τα συναισθήματα, οι φαντασιώσεις και οι ισχυρές πνευματικές καταστάσεις που έχει ζήσει ο άνθρωπος. Το βίωμα είναι η μεταστοιχείωση του εμπειρικού υλικού σε αισθητική οντότητα, σε περιεχόμενο. Λέει σχετικά ο ίδιος: «Στο έργο μου περνάνε τα προβλήματά μου, η βίωσή μου, η ταλαιπωρία μου, οι σχέσεις μου με τους ανθρώπους (…)στα περισσότερα πεζογραφήματά μου ο κεντρικός πυρήνας αυτής της στοιχειώδους υποθέσεως, γύρω από το οποίο περιστρέφομαι, είναι μια νύξη, ένα υπαινικτικό πράγμα, όχι περιστατικό, αλλά μια νύξη για κάτι που μου συνέβη στη ζωή. Γύρω από εκεί έχω πλέξει μετά όλο το πεζογράφημα, αλλά το έχω συνθέσει με βάση πάλι βιωμένα στοιχεία»².

3.                    Η Θεσσαλονίκη

Η γενέτειρά του διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στο έργο του Ιωάννου. Είναι η μεγάλη του αγάπη στην οποία διαρκώς επιστρέφει με την ανάμνηση. Η Θεσσαλονίκη μας δίνεται όχι μόνο ως ο συγκεκριμένος ιστορικός χώρος με τα μνημεία, τις γειτονιές, τους δρόμους, την ιδιαιτερότητα των κατοίκων, ιδίως των προσφύγων, το ανατολίτικο χρώμα, την πολυπολιτισμικότητα, αλλά και ως βιωμένος χώρος στον οποίο έζησε τα παιδικά και νεανικά του χρόνια, στις εμπειρίες των οποίων συχνά επιστρέφει με τη μνήμη. Εμπειρίες προπάντων από την προπολεμική περίοδο, την Κατοχή και τον Εμφύλιο. Τόσο έντονη και ιδιότυπη είναι η σχέση του με την πόλη του, ώστε σε ένα κείμενό του φτάνει στο σημείο να παρομοιάσει την πόλη με το σώμα του. Γράφει: «Παρομοιάζω το σώμα μου με την πόλη αυτή-είναι άλλωστε η γενέτειρά μου και προς αυτήν πάντοτε κατατείνω. Τόσο τυραννικά διακατέχομαι, ώστε, πράγμα αστείο ίσως, νιώθω καμιά φορά να χαράζεται η τοπογραφία της απάνω μου, με τα σημάδια της, τα σχήματα και τα χρώματά της.»³. (Ακόμα και στο διήγημα +13-12-43, παρόλο ότι διαδραματίζεται μακριά από τη Θεσσαλονίκη, τη φέρνει κάποια στιγμή στη σκέψη του όταν λέει: «Λογάριαζα, όταν γυρίσω σπίτι, να ψάξω για κείνο το ημερολόγιό μου, που μπόρεσα να κρατήσω, μέρα με τη μέρα τότε. Τι να ‘γινε άραγε εκεί σε μας αυτή τη μέρα;»)⁴.

Δ. Η συλλογή πεζογραφημάτων Για ένα φιλότιμο

Το «+13-12-43» περιλαμβάνεται στο πρώτο πεζογραφικό έργο του συγγραφέα, τη συλλογή Για ένα φιλότιμο, μαζί με άλλα 21 σύντομα αφηγήματα. Εδώ θα βρούμε για πρώτη φορά τα χαρακτηριστικά της γραφής που θα συνοδεύουν τον Ιωάννου σ’ όλα τα κατοπινά πεζογραφήματά του. Με  αφήγηση σε πρώτο πρόσωπο, δείχνουν να έχουν ένα αυτοβιογραφικό χαρακτήρα. Παρουσιάζονται όλα ως μια ζωντανή ανάμνηση μιας περασμένης εποχής κι ενός συγκεκριμένου χώρου. Η εποχή είναι κυρίως η Κατοχή και γενικά το παρελθόν του συγγραφέα και χώρος η Θεσσαλονίκη. Οι φτωχογειτονιές της, οι προσφυγικοί οικισμοί, τα λαϊκά σινεμά, τα εβραϊκά μνήματα, τα δημοτικά λουτρά, το λιμάνι, κάποτε και άλλοι τόποι όπου έζησε ο συγγραφέας, η Αφρική ή η Λάρισα.

Περιστατικά και πρόσωπα αναδύονται μέσα από τις αναμνήσεις του, στις οποίες παρεμβάλλονται σκέψεις και συναισθήματα, όχι μόνο του παρελθόντος αλλά και του παρόντος. Απλότητα γραφής, βαθιά ευαισθησία, αγάπη για τον άνθρωπο, εντοπισμός και απόδοση της λεπτομέρειας, ένα λεπτό χιούμορ και μια άκακη ειρωνεία και προπάντων η προσπάθεια να διασώσει μετουσιώνοντάς τα σε τέχνη απλά, ασήμαντα περιστατικά της καθημερινότητας, διακρίνουν τη συλλογή.

  

Ε. Το διήγημα

1. Υπόθεση

Η αφήγηση αρχίζει με την ανάμνηση των έντονων συναισθημάτων που δοκίμασε ο αφηγητής, όταν έτυχε να βρεθεί σ’ ένα τόπο ομαδικής εκτέλεσης που είχε γίνει είκοσι χρόνια πριν. Την ώρα της επίσκεψής του στον τόπο του μαρτυρίου, γινόταν η εκταφή των οστών ενός δεκαεξάχρονου παιδιού από έναν άντρα και μια γυναίκα, τα μεγαλύτερα αδέλφια του νεκρού παιδιού. Ενώ με συγκίνηση και δέος παρακολουθεί την ιεροτελεστία, καταφθάνει ένα μπουλούκι ντόπιοι τουρίστες, που τυπικά μόνο και χωρίς να συναισθάνονται πραγματικά την ιερότητα του χώρου, εκφωνούν ένα λόγο και καταθέτουν ένα στεφάνι. Η αποδοκιμασία του αφηγητή και η έντονη εσωτερική του αντίδραση προς τους βέβηλους επισκέπτες φτάνει στο αποκορύφωμά της, όταν κάποιος απ’ αυτούς δικαιολογεί με μια φράση του την ομαδική εκτέλεση.

2. Τόπος

Ο χώρος όπου διαδραματίζεται το γεγονός δεν αναφέρεται ρητά στο κείμενο. Στοιχεία όμως του αφηγήματος μας καθοδηγούν για τον προσδιορισμό του. Τα στοιχεία αυτά είναι:

α) Η αναφορά σε τόπο «ομαδικής εκτέλεσης», «μαρτυρίου» και «ομαδικής ταφής», καθώς και σε 1200 εκτελεσθέντες.

β) Ο «τεράστιος κάτασπρος σταυρός» στην κορυφή του λόφου και η γραμμένη με άσπρες πέτρες  στην πλαγιά ημερομηνία.

γ) Το «αντρίκιο μοιρολόι», όχι μόνο γιατί αναφέρεται σε άντρες, αλλά και για τη συγκεκριμένη επίκληση σε «Καλαβρυτινούς μαστόρους».

δ) Τέλος, η ημερομηνία του τίτλου.

Όλα τα πιο πάνω στοιχεία σαφώς παραπέμπουν στην ομαδική εκτέλεση των Καλαβρύτων από το ναζιστικό στρατό.⁵

Όμως δεν πρέπει να παραγνωριστεί το γεγονός πως η αοριστία ως προς τον τόπο είναι πιθανόν σκόπιμη επιλογή του συγγραφέα. Έτσι, μέσω του συγκεκριμένου χώρου, αποδίδεται τιμή σε όλους τους ανάλογους χώρους θυσίας και μαρτυρίου, αφού, όπως λέει, «η γη της πατρίδας μας είναι παραγεμισμένη με κόκαλα παλικαριών».⁶

Ταυτόχρονα επισημαίνουμε ότι τα γεγονότα δεν συμβαίνουν μόνο στον εξωτερικό χώρο, αλλά και στον εσωτερικό, στη συνείδηση του αφηγητή, στοιχείο άλλωστε χαρακτηριστικό της πεζογραφίας του Ιωάννου. Συναισθήματα, σκέψεις, συνειρμικές εικόνες εκφράζονται παράλληλα και ταυτόχρονα με την περιγραφή των εξωτερικών σκηνών. Π.χ. α) η εναρκτήρια πρόταση («ίσως θα  ‘ταν καλύτερα…)

β) «η ψυχή μου έχει κολλήσει εκεί»

γ) οι σκέψεις που κάνει για το περιβάλλον στο οποίο βρίσκεται, σε σχέση με το ίδιο περιβάλλον που θα έβλεπε ο δεκαεξάχρονος εκτελεσθείς.

δ) «άρχισα να ψιθυρίζω ανεπαίσθητα το αντρίκιο εκείνο μοιρολόι»

ε) «μου ‘ρθε να πέσω απάνω σε κείνη την άτιμη φωνή και να τη στραγγαλίσω άγρια»

στ) «Στο δρόμο συνέχεια έλεγα…υποκείμενα.

Τα συμβαίνοντα στη συνείδηση, στη σκέψη, γενικά στον «εσωτερικό χώρο» καταλαμβάνουν, σύμφωνα με ένα μελετητή, μεγαλύτερη έκταση από την αφήγηση των εξωτερικών γεγονότων.⁷

3. Χρόνος

Ο διασπασμένος χρόνος, που αποτελεί καίριο χαρακτηριστικό στοιχείο της πεζογραφίας του Γιώργου Ιωάννου, παρατηρείται (αν και όχι στο βαθμό που υπάρχει σε άλλα κείμενά του) και στο υπό εξέταση διήγημα. Μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή, μια ημερομηνία, αποτελεί τον τίτλο του αφηγήματος, στοιχείο που της αποδίδει κεντρική θέση στο όλο διήγημα. Πρόκειται για την 13^η Δεκεμβρίου 1943, ημέρα της εκτέλεσης όλου του άρρενος πληθυσμού των Καλαβρύτων από τους Γερμανούς. Όμως η αφήγηση ξεκινά από τη χρονική στιγμή που ο συγγραφέας αναπολεί και εξιστορεί την επίσκεψή του στο χώρο εκείνο, επίσκεψη που πραγματοποιήθηκε είκοσι χρόνια μετά την εκτέλεση («..την ώρα που βρέθηκα εκεί μια γυναίκα κι ένας άντρας, αδέλφια, άνοιγαν τον τάφο του μικρότερου αδελφού τους, που είχε εκτελεστεί πριν είκοσι χρόνια»). Η συλλογή του Ιωάννου Για ένα φιλότιμο στην οποία περιλαμβάνεται το διήγημα 13-12-43 εκδόθηκε το 1964. Άρα η γραφή του διηγήματος πρέπει να έγινε μεταξύ του 1963-64. Αν δηλαδή θέλαμε να ανασυνθέσουμε τα γεγονότα με τη φυσική χρονολογική τους σειρά, αυτή θα ήταν: 1943: η εκτέλεση, 1963: η εκταφή και η επίσκεψη του συγγραφέα, 1963-64:αφήγηση του περιστατικού, 1964:έκδοση του βιβλίου.

Ο συγγραφέας στέκεται στο 1963-64. Από εκεί αναπολεί την επίσκεψή του αλλά ταυτόχρονα σχολιάζει. Ο τρόπος αυτός ανασύνθεσης του χρόνου δεν είναι απλώς θέμα τεχνικής. Είναι λειτουργικό στοιχείο της αφήγησης, γιατί φανερώνει την ένταση και τη διάρκεια της οδυνηρής εμπειρίας. Τα γεγονότα που ο συγγραφέας έζησε, ίσως ένα χρόνο πριν τα αφηγηθεί, είναι πολύ ζωντανά στη συνείδησή του. Δηλώνει αρχίζοντας: «Φτάνω στο σημείο να πω πως ίσως θα ‘ταν καλύτερα να μην είχα πατήσει ποτέ μου σε κείνο τον τόπο της ομαδικής εκτέλεσης». Στη συνέχεια δηλώνει: «Και τώρα, που η ψυχή μου έχει κολλήσει εκεί, μου φαίνεται πως θα μείνω για πάντα, σαν ένα αγριόχορτο, καθισμένος δίπλα σε κείνο τον τάφο», «είχα γίνει πια ένα με το χώμα, έτσι ένιωθα», σκέψεις που καταγράφουν την ένταση των συναισθημάτων που δοκίμασε, αφού διαρκούν καιρό μετά το περιστατικό. Ταυτόχρονα όμως «μέσω της ανακομιδής του ’63 γίνεται παρόν και η εκτέλεση του ‘43».⁸

4. Δομή

Ο τρόπος γραφής του Ιωάννου, με τη διάσπαση τόσο του χρόνου όσο και του θέματος, που κατά κανόνα δεν επιτρέπει στα πεζογραφήματά του τη διάκριση ενοτήτων ή μιας σταθερής δομής, στο παρόν αφήγημα δεν τηρείται πιστά κι έτσι μπορούμε να εντοπίσουμε την ύπαρξη δύο μερών-ενοτήτων, χωρίς να παραγνωρίζουμε ότι και στις δύο ενότητες, παράλληλα με την αφήγηση των εξωτερικών γεγονότων συνείρεται και ο εσωτερικός σχολιασμός, οι σκέψεις, τα συναισθήματα του αφηγητή.

  

Α. Πρώτη ενότητα : (“Φτάνω στο σημείο να πω…καλύτερο από τ’ άλλα…”)

Στην πρώτη ενότητα ο αφηγητής βρίσκεται σ’ ένα τόπο ομαδικής εκτέλεσης που συνέβη, όπως λέει, είκοσι χρόνια πριν, τη στιγμή που πραγματοποιείται μια εκταφή οστών. Οι λέξεις και οι εκφράσεις που χρησιμοποιούνται, «τόπος μαρτυρίου», «μαρτύρησε», «έχει αγιάσει», «θυμίαμα», «ευώδιαζε όλος ο τόπος», δημιουργούν την ατμόσφαιρα μιας ιερότητας, μιας ταύτισης του αθώου εκτελεσθέντος με την αγιοσύνη ενός ιερομάρτυρα. Ακόμα και η λέξη «ανακομιδή» (που ακούγεται στη δεύτερη ενότητα) παρόλο ότι χρησιμοποιείται γενικά για την εκταφή οστών και τη μεταφορά τους σε μνημείο ή οστεοφυλάκιο, καθώς έχουμε συνηθίσει να την ακούμε για την εκταφή οστών αγίων, ενισχύει την αίσθηση του ιερού. Και το «ευώδιαζε όλος ο τόπος», αν και η σύνδεσή του με το θυμίαμα που έκαιγε στο θυμιατό ενέχει μια λογική εξήγηση για την προέλευσή του, εντούτοις η όλη ατμόσφαιρα που δημιουργείται οδηγεί τη σκέψη μας και στην πιθανότητα να είναι μια ευωδιά από τάφο αγίου.⁹

Η άκρα σιγή που επικρατεί σ’ όλη τη σκηνή της πρώτης ενότητας επαυξάνει την ιερότητα. Διακόπτεται μόνο από μια φράση του αδελφού, που κι αυτή μας μεταφέρεται έμμεσα από τον αφηγητή: «Η χαριστική βολή».

Η εξιστόρηση της σκηνής της εκταφής έχει, κατά τον Χριστόφορο Μηλιώνη, «ένα χαρακτήρα θρησκευτικής τελετουργίας, διαποτισμένης με κατάνυξη και πόνο». Ένα ακόμα στοιχείο που έστω και έμμεσα υποβάλλει τη θρησκευτικότητα είναι και το εξής; Υποθέτει ο αφηγητής ότι «μάλλον γυναίκες θα είχαν φροντίσει για την ταφή του». Το υποθέτει αυτό από το μικρό βάθος του τάφου, όμως με τη σκέψη αυτή όχι μόνο μας υποβάλλεται και το μέγεθος της συμφοράς, δηλαδή η εκτέλεση όλων των ανδρών, αλλά οδηγεί τη σκέψη μας και στις γυναίκες του Θείου Πάθους, περιβάλλοντας με ακόμα μεγαλύτερη ιερότητα και τη θυσία και την εκταφή.¹⁰ Η πρώτη ενότητα κλείνει με τα λόγια ενός μοιρολογιού που θυμάται ο αφηγητής. (Τα δικά του συναισθήματα και σκέψεις θα τα δούμε εξετάζοντας ιδιαίτερα τον αφηγητή).

Όλη η πρώτη ενότητα διαπνέεται από ένα ελεγειακό τόνο, που εκδηλώνεται κυρίως με τη σιωπή. Τα δυο αδέλφια δεν μοιρολογούν και εξίσου σιωπηλός ο αφηγητής παρακολουθεί τη σκηνή της εκταφής. Ο Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλος παραλληλίζει τον εσωτερικό θρήνο του αφηγήματος με τον εσωτερικό επίσης πόνο του Παπαδιαμάντη στο διήγημα «Το Μοιρολόι της φώκιας». Και στα δυο διηγήματα υπάρχει η χαμηλόφωνη έκφραση της οδύνης, στο χώρο και των δύο υπάρχουν τόποι ταφής, η λέξη «ανακομιδή» ακούγεται και στα δύο κείμενα, «μικρός περίβολος» ονομάζεται το νεκροταφείο στον Παπαδιαμάντη, «ιερός περίβολος» στον Γιώργο Ιωάννου. Μ’ ένα μοιρολόι τελειώνει την περιγραφή της εκταφής ο Ιωάννου, με το μοιρολόι της φώκιας για το θάνατο της Ακριβούλας κλείνει το διήγημά του ο Παπαδιαμάντης.¹¹

Β. Δεύτερη ενότητα («Όμως ένα μπουλούκι…δήθεν εξευγενισμένα υποκείμενα»)

Η φράση με την οποία αρχίζει η δεύτερη ενότητα διαφοροποιεί αμέσως το ψυχικό κλίμα, την ατμόσφαιρα. Δυο μόνο λέξεις είναι αρκετές για να μας προϊδεάσουν για το τι θα ακολουθήσει. Η λέξη «όμως» φορτίζεται με μια ιδιαίτερη ένταση έτσι όπως έρχεται αμέσως μετά το δημοτικό μοιρολόι, ακούγεται σαν ένα χτύπημα, δημιουργεί ένα ρήγμα, κατά τον Τριανταφυλλόπουλο. Και η λέξη «μπουλούκι» δεν δείχνει μόνο μια ομάδα ανθρώπων χωρίς τάξη, χωρίς σειρά. Εμφαίνει ταυτόχρονα την επιπολαιότητα, τις απρόσεχτες κινήσεις, την έλλειψη σεβασμού στο χώρο. Αλλά και η λέξη «τουρίστες» ενέχει κάτι το μειωτικό, το απαξιωτικό. Ο τουρίστας είναι ο βιαστικός συνήθως επισκέπτης, αυτός που ταξιδεύει για μια γρήγορη, επιφανειακή γνωριμία άλλων τόπων. Η ιερότητα του χώρου, όπως ο συγγραφέας την απέδωσε στην πρώτη ενότητα, δεν προσφέρεται για τουρισμό με την τρέχουσα σημασία του όρου. Προσφέρεται για προσκύνημα, για λατρευτική προσφορά, όπως αυτή των δυο αδελφιών και του αφηγητή.

Ο χαμηλόφωνος τόνος της πρώτης ενότητας εξακολουθεί και στη δεύτερη, αλλά τώρα αισθανόμαστε ότι η ψυχή του συγγραφέα βράζει από οργή, μέσα του υψώνονται κύματα θυμού, έστω κι αν προσπαθεί να μην τα εκφράσει. Η αντίθεση ανάμεσα στην πρώτη και δεύτερη ενότητα, αντίθεση που δημιουργείται από τη διαφορετική στάση των προσώπων που δρουν στις δυο ενότητες, δίνεται με λιτότητα, με απλές φράσεις, με την αναφορά της διαφορετικής στάσης χωρίς σχολιασμό:

  

Α  Ενότητα                                                                 Β΄ Ενότητα

-          Μόνο μια ημερομηνία για υπόμνηση   ***       -  Ομιλία από

της εκτέλεσης                                                        εγκυκλοπαίδεια

-    «Λέξη δεν έλεγαν τα δυο αδέλφια»       ***     - « μιλώντας δυνατά,

                                                                                     χαχανίζοντας»

-  Βουβά δάκρυα                                          ***     -ψυχρή περιγραφή

- Άνθρωποι λαϊκής προέλευσης                  ***     -«φαίνονταν από τους 

   (γυναίκα με τσεμπέρι στο κεφάλι»                            μορφωμένους»

-   «Αράδιαζε ευλαβικά»(τα κόκαλα)          ***      -«Πέρα απ’ τα όρια

                                                                     ***         της αντοχής τους»

-ευλαβική συμμετοχή του αφηγητή             ***       -Θυμωμένη αντίδραση

  

Αποκορύφωμα της βέβηλης στάσης των τουριστών υπήρξε η φράση που είπε ένας απ’ αυτούς καθώς έφευγαν: «Καλά τους έκαμαν…» Τα δυο αδέλφια δεν είπαν τίποτα. Ο αφηγητής ερμηνεύει  τη σιωπή τους ως αποτέλεσμα της εξοικείωσής τους πλέον με παρόμοιες συμπεριφορές. Ήταν «μαθημένοι από κάτι τέτοια». Πολλές φορές θα είχαν ακούσει ανάλογες κρίσεις από ανθρώπους που όχι μόνο δεν αναγνώριζαν τη θυσία των εκτελεσθέντων, αλλά και δικαιολογούσαν τον κατακτητή. Ταυτόχρονα όμως με τη σιωπή τους αποκαλύπτουν μιαν αξιοπρέπεια κι ένα μεγαλείο ψυχής που δεν τους επιτρέπει να κατεβούν στο επίπεδο των βέβηλων και να αντιπαραταχθούν με τον οποιοδήποτε λόγο.

4.      Ο αφηγητής

Για τον αφηγητή της ιστορίας δεν ξέρουμε τίποτα. Ούτε ποιος είναι, ούτε πώς βρέθηκε εκεί. Σε όλο το κείμενο εκείνο που δεσπόζει είναι οι εσωτερικές του αντιδράσεις, σκέψεις, συναισθήματα, καθώς αναλογίζεται τη σκηνή που είχε παρακολουθήσει κάποια μέρα στο παρελθόν. Από το ίδιο όμως το κείμενο συνάγεται ότι δεν είχε καμιά φιλική ή συγγενική σχέση με τα αδέλφια. Είναι ένας ξένος που επισκέφθηκε τον τόπο της ομαδικής εκτέλεσης και τυχαία παρευρίσκεται την ώρα της εκταφής των οστών. Η φράση «τι να ΄γινε άραγε εκεί σε μας αυτή τη μέρα;» δείχνει ότι η καταγωγή του, η μόνιμη ίσως κατοικία του, βρίσκεται αλλού. Εάν ταυτίσουμε τον αφηγητή με το συγγραφέα, τότε αυτό το «εκεί σε μας» είναι ασφαλώς η Θεσσαλονίκη.

Το ότι δεν έχει καμιά σχέση με τα δυο αδέλφια, επιβεβαιώνει η φράση «πολύ ήταν που με άφηναν κοντά τους μια τέτοια ώρα», αλλά και επισφραγίζει η φράση του τέλους: «Δεν ήμουν γνωστός τους ή συγγενής τους».

Σύμφωνα με τον τρόπο που κατά κανόνα ο Γιώργος Ιωάννου χρησιμοποιεί στα αφηγήματά του, ο αφηγητής δεν είναι απλώς ο αντικειμενικός παρατηρητής που παρακολουθεί και καταγράφει γεγονότα. «Το εγώ του αφηγητή βρίσκεται στο κέντρο της αφήγησης· όλα συγκλίνουν στη συνείδησή του (ή και στο υποσυνείδητό του) και όλα πάλι φωτίζονται ή χρωματίζονται από αυτήν».¹²

Η αφήγηση διαρκώς διακόπτεται από τη φωνή του αφηγητή που αποκαλύπτει την απήχηση των γεγονότων στην ψυχή του. Αρχίζει με την ανάμνηση της έντονης συγκίνησης και ταραχής που δοκίμασε(«ποτέ δεν ταράχτηκα και δεν έκλαψα τόσο»). Κάθεται σιωπηλός σε μιαν άκρη και παρακολουθεί την εκταφή¹³, η ψυχή του «έχει κολλήσει για πάντα εκεί», δεν τολμά καν να κοιτάξει τα δυο αδέλφια. Σκέφτεται ακόμα πως, όταν βρέθηκε το κρανίο, θα ΄πρεπε να προσκυνήσει «αν και είμαι τόσο ανάξιος», λέει. Να είναι άραγε αυτό το «ανάξιος» η συναίσθηση της ταπεινότητας που αισθανόμαστε μπροστά στο θεϊκό ή γιατί ο ίδιος δεν είχε κάνει τίποτα στην αντίσταση;

 Οι σκέψεις του συνεχίζονται με τη ματιά του να περιφέρεται στο λιτό περιβάλλον, το βράχο, το δέντρο, που πιθανότατα ήταν τα ίδια που και το δεκαεξάχρονο παιδί αντίκρισε πριν εκτελεστεί. Συνειρμικά αναλογίζεται σκέψεις που έκανε ο ίδιος όταν αντιμετώπιζε κάποιους «τιποτένιους κινδύνους», σκέψεις που πιθανόν έκανε και το παιδί πριν πεθάνει.

Διακρίνουμε σ’ όλη αυτή την παράγραφο συναισθήματα αυτοϋποτίμησης και ενοχής του συγγραφέα-αφηγητή. Είναι ίσως τα συναισθήματα ενοχής του επιζήσαντος, πολύ περισσότερο που ο εκτελεσθείς ήταν ένας συνομήλικός του. (Αν υπολογίσουμε τη χρονολογία γέννησης του συγγραφέα, 1927, το 1943 ήταν και αυτός δεκαέξι χρονών). Ίσως όμως η ενοχή να οφείλεται και στο ότι είναι τόσο ασήμαντοι οι κίνδυνοι που αντιμετώπισε σε σύγκριση με το θάνατο.

Πιθανολογεί την ταυτότητα των σκέψεων του ιδίου και του παιδιού με το ότι και αυτός (ο συγγραφέας) είναι άνθρωπος, επομένως σκέφτεται και αισθάνεται όπως όλοι οι άνθρωποι. Δεν παραλείπει όμως να αναφερθεί και σε «κάποια διαφορά» που αυτή είναι που «τον καίει». Ποια είναι άραγε η διαφορά; Οποιαδήποτε υποθετική απάντηση θα ήταν παρακινδυνευμένη.¹⁴

Καθώς η αφήγηση προχωρεί, ο αφηγητής, σε μια ανιούσα κλίμακα συναισθηματικής μέθεξης, μετά τη συγκίνηση, το δέος, τα συναισθήματα αναξιότητας και ενοχής, προχωρεί σε μια ταύτιση με τα δυο άγνωστά του αδέλφια. Το πρώτο ενικό πρόσωπο της αφήγησης γίνεται πρώτο πληθυντικό: «ήρθαν τριγύρω μας», «σα να μην ήμασταν κι εμείς λίγο πιο πάνω”, λέει. Αυτή η ταύτιση τον οδηγεί κα στην έκρηξη θυμού, όταν ακούστηκε η υβριστική φωνή που δικαιολογούσε τον κατακτητή. Έκρηξη, βέβαια, εντελώς εσωτερική που συγκρατείται, ίσως επηρεασμένη και από τη σιωπηλή, αξιοπρεπή στάση των δυο αδελφιών.

Καθώς οι βέβηλοι επισκέπτες φεύγουν, συζητούν ζωηρά μεταξύ τους. Δεν ξέρουμε τι λένε, δεν ξέρουμε αν, και σε τι διαφωνούν. Όμως στη θυμωμένη δήλωση κάποιου «καλά τους έκαναν», «κανείς δεν αντιμίλησε». Μήπως επειδή συμφώνησαν; Και τι υπονοεί η δήλωση «ήταν και κάποιος με στολή μαζί τους»; Μήπως ότι φοβήθηκαν, δεν τόλμησαν να διαφωνήσουν μια και οι εκτελεσθέντες είχαν σκοτώσει στρατιώτες, επομένως κάποιους με τους οποίους ο ένστολος ταυτίζεται, έστω κι αν ήταν στρατιώτες του εχθρού; Μήπως γιατί στα 1963 που διαδραματίζεται το γεγονός, είναι ακόμα έντονος ο φόβος από την παρουσία ενός ένστολου; Όλα παραμένουν στο χώρο της εικασίας.

Τα συναισθήματα και η ψυχική κατάσταση του αφηγητή, μετά το αποκορύφωμα του θυμού, καταλαγιάζουν σ’ ένα παράπονο. Πολύ θα ‘θελε να συνοδεύσει τα δυο αδέλφια στην αξιοπρεπή αποχώρησή τους. Όμως συνειδητοποιεί πως ανήκει πιο πολύ στους ανθρώπους του πούλμαν, χωρίς να το θέλει, ως τάξη και μόρφωση. Ψυχικά αισθάνεται ότι ανήκει αλλού, γι’ αυτό εντέλει, μετέωρος μεταξύ αυτού που είναι και αυτού που θα ήθελε να είναι, ξεκινά μόνος «για το πιο λαϊκό καφενείο».

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1.      Για μεθοδολογικούς σκοπούς οι λογοτέχνες της μεταπολεμικής εποχής χωρίζονται στην πρώτη και δεύτερη μεταπολεμική γενιά. Για το χωρισμό αυτό (εντελώς συμβατικό), λαμβάνουμε υπόψη τη χρονολογία γέννησης και την εμφάνιση στα ελληνικά γράμματα. Έτσι, στην πρώτη μεταπολεμική γενιά υπάγονται όσοι γεννήθηκαν ανάμεσα στο 1918 και ο 1928 και παρουσίασαν έργο μετά το 1940, ενώ στη δεύτερη όσοι γεννήθηκαν από το 1928 ως το 1940 και εμφανίστηκαν στα γράμματα τη δεκαετία του ’60. Ο Γιώργος Ιωάννου (μαζί με τον Κώστα Ταχτσή) θεωρείται από τους μελετητές ως γέφυρα ανάμεσα στην πρώτη και δεύτερη μεταπολεμική γενιά.

2.      Συνέντευξη του Γ. Ιωάννου στο περ. Διαβάζω, τευχ. 9, Νοέμβρ.-Δεκέμβρ. 1977, σ. 23.

3.      Θανάσης Σπηλιάς, «Η Θεσσαλονίκη στο έργο του Γιώργου Ιωάννου», Φιλόλογος, τευχ. 72. Καλοκαίρι 1993, σ. 140.

4.      Για το θέμα του Κατοχικού Ημερολογίου που κρατούσε ο έφηβος τότε Γιώργος Ιωάννου κατά τη διάρκεια της Κατοχής, από 25 Νοεμβρίου 1943 μέχρι τις 26 Μαρτίου 1944 και ειδικά για την εγγραφή της 13-12-43, αναφορά στο κείμενο του Σάββα Παύλου «Οι λογοτεχνικές αναφορές του Γιώργου Ιωάννου για το Κατοχικό Ημερολόγιο», μικροφιλολογικά, τεύχ. 9, άνοιξη 2001, σσ. 45-49.

5.      Τα Καλάβρυτα, κωμόπολη του νομού Αχαΐας στη βόρεια  Πελοπόννησο, κτισμένη στους πρόποδες του όρους Χελμός, σε υψόμετρο 750 μ., είναι στενά συνδεδεμένη με τη νεότερη ελληνική ιστορία. Είναι εν πρώτοις γνωστά από τη συμμετοχή τους στην επανάσταση του 1821. Εδώ έγιναν οι πρώτες μεμονωμένες επιθέσεις εναντίον των Τούρκων. Στις 21 Μαρτίου έγινε η επίσημη κήρυξη της επανάστασης στη μονή της Αγίας Λαύρας, που βρίσκεται πολύ κοντά και στις 25 Μαρτίου ελευθερώθηκε η πόλη. Στα Καλάβρυτα συντελέστηκε ένα από τα φρικιαστικότερα ναζιστικά εγκλήματα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Οι Γερμανοί, εκδικούμενοι το φόνο δικών τους στρατιωτών από τις ανταρτικές ομάδες της περιοχής, στις 13 Δεκεμβρίου 1943, έκαψαν όλα τα σπίτια, σκότωσαν όλους τους άνδρες (σώθηκαν μόνο 11 από τους 1100 περίπου) κι έκλεισαν τα γυναικόπαιδα στο σχολείο. Έβαλαν φωτιά για να τα κάψουν, τα γλίτωσε όμως ο αυστριακός φρουρός που άνοιξε την πόρτα και τα άφησε να φύγουν, πράξη για την οποία εκτελέστηκε. Στον τόπο της εκτέλεσης και του ομαδικού τάφου έχει στηθεί ένας σταυρός ύψους 8 μ. ενώ το ρολόι της εκκλησίας είναι από τότε σταματημένο στην ώρα της τραγωδίας: 2.34΄.

6.      Η εικόνα αυτή εκφράστηκε λογοτεχνικά με ποικίλους τρόπους από πλήθος λογοτέχνες. Ο Διονύσιος Σολωμός, για παράδειγμα, ορίζει την Ελευθερία ως «απ’ τα κόκαλα βγαλμένη των Ελλήνων τα ιερά».

Ο Άγγελος Σικελιανός στο Πνευματικό Εμβατήριο γράφει: «Η γη μας αρκετά 

λιπάστηκε από σάρκα ανθρώπου», σχεδόν πανομοιότυπο με αυτό που λέει και

ο Ιωάννου «[το δέντρο] βρήκε άφθονο λίπασμα από τόσο αίμα και τόσες

εκατοντάδες κορμιά».

Ο Γιάννης Ρίτσος επίσης γράφει: «λευτεριάς λίπασμα οι πρώτοι νεκροί».

Ο Νικηφόρος Βρεττάκος στο ποίημα με το χαρακτηριστικό τίτλο «Ελεγείο 

πάνω στον τάφο ενός μικρού αγωνιστή», γράφει: «Πάνω στο χώμα το δικό σου 

σχεδιάζουμε τους κήπους και τις πολιτείες μας./ Πάνω στο χώμα σου είμαστε.

Έχουμε πατρίδα».

Τέλος ο Οδυσσέας Ελύτης στο «Δοξαστικόν» από το Άξιον Εστί , αποκαλεί

τους νεκρούς «άνθη της αύριον», δηλαδή τους παρομοιάζει με το θαμμένο

σπόρο που θα δώσει τα μελλοντικά άνθη.

7.      Δώρου Θεοδούλου, «Γιώργου Ιωάννου, +13-12-43», Νεοελληνική Λογοτεχνία

(Οι εισηγήσεις στα συνέδρια ποίησης και πεζογραφίας), Λευκωσία 1991, σ.329.

8.      Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, «Ένας επιτάφιος με τον τρόπο του Γιώργου

Ιωάννου, + 13-12-43», περ. Νεοελληνική Παιδεία, Αθήνα, έτος 5, τευχ. 17,

Άνοιξη 1989, σ. 142.

9.      Ο Παπαδιαμάντης γράφει το διήγημα «Φτωχός Άγιος» για να εξηγήσει γιατί σ’ ένα συγκεκριμένο σημείο «το χώμα εξέπεμπε ευωδίαν ανεξήγητον». Και αφού εξιστορήσει τη θυσία του «φτωχού αγίου», τελειώνει με τη φράση: «Και ύστερον πώς να μη μοσχοβολά το χώμα;».

Είναι καταφανής η επίδραση του Παπαδιαμάντη στον Γιώργο Ιωάννου, την οποία και ο ίδιος ομολογεί: «Ναι, σε μένα έχει πολύ μεγάλη απήχηση. Είναι ας πούμε από τους συγγραφείς που- παρόλη τη συσσώρευση βιβλίων μέσα μου και γύρω μου- διασώζεται και βγαίνει συνεχώς και με παρηγορεί και τον πιστεύω και μπορώ να τον διαβάζω στις δυσκολότερες στιγμές μου». (Περ. Διαβάζω, ό. π. σ. 16).

10.  Χριστόφορος Μηλιώνης, Με το νήμα της Αριάδνης, εκδ. Σοκόλη 1991, σ. 119.

11.  Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, ό. π., σσ. 136-137.

12.  Χριστόφορος Μηλιώνης, ό. π. σ. 118.

13. Η έντονη συγκίνηση και ταραχή που αισθάνεται παρακολουθώντας την εκταφή, πιθανόν να μην είναι άσχετη με την ανάμνηση της εκταφής των οστών του μικρότερου αδελφού του, ο θάνατος του οποίου σημάδεψε τον Ιωάννου ανεξίτηλα και επανέρχεται συχνά στο έργο του. Χαρακτηριστικός είναι ο επίλογος στο διήγημα «Η χωματίλα» από τη συλλογή Η σαρκοφάγος: « Είναι πράγμα φοβερό τα οστά τα γεγυμνωμένα. Το κρανίο κυρίως, με την απόδειξη της εκταφής τις πρώτες ώρες μέσα στο μάτι. Και με τη ζεστή σαπίλα και χωματίλα, που σε χτυπάει απ’ το γεμάτο πανέρι.

Φοβούμαι σε αδερφάκι μου, και χωματιές μυρίζεις…».

14.  Αν λάβουμε υπόψη το ότι τα δυο αδέλφια που κάνουν την εκταφή ανήκουν

στη λαϊκή τάξη, ίσως να επισημαίνεται και εδώ η διαφορά του Ιωάννου από

την τάξη αυτή, μια διαφορά στην οποία συχνά επανέρχεται, εκφράζοντας το

θαυμασμό του για τη λαϊκή, εργατική τάξη, από την οποία με λύπη  

διαπιστώνει ότι διαφέρει. Γράφει για παράδειγμα στο διήγημα «Τα λαϊκά

σινεμά» από τη συλλογή Για ένα φιλότιμο: «Τότε καταφθάνουν οι χτίστες, οι

σιδεράδες, οι  σωφέρηδες, οι μικροϋπάλληλοι, οι φαντάροι. Τον μορφωμένο τον

μυρίζονται αμέσως. Αυτό πολύ με ενοχλεί. Δυστυχώς τα πολλά διαβάσματα και

η καθιστική ζωή μ’ έχουν, ως φαίνεται, ανεξίτηλα σφραγίσει».

Την υπόθεση αυτή ενισχύει και το τέλος του υπό εξέταση διηγήματος.

  

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 

1.      Διοσκουρίδης Βασίλης, «Γιώργος Ιωάννου: στοιχεία της πεζογραφίας του», περ. Η λέξη, τευχ. 39, Νοέμβρης ’84, σσ. 759-764.

2.      Θεοδούλου Δώρος, «Γιώργου Ιωάννου, +13-12-43», Νεοελληνική Λογοτεχνία

(Οι εισηγήσεις στα συνέδρια ποίησης και πεζογραφίας), Σύνδεσμος Ελλήνων Κυπρίων Φιλολόγων, Λευκωσία 1991, σσ 327-332.

3.      Κοκκινάκη Νένα, «Γιώργος Ιωάννου: Μια άλλη εκδοχή με αφορμή το αφήγημα: «13-12-43» από τη συλλογή του «Για ένα φιλότιμο», περ. Νέα Παιδεία, τευχ. 62, Άνοιξη 1992, σσ. 74-77.

4.      Μηλιώνης Χριστόφορος, «Γιώργου Ιωάννου, 13-12-43», Με το νήμα της Αριάδνης (Μεταπολεμική πεζογραφία-Ερμηνεία Κειμένων), Σοκόλης, Αθήνα 1991, σσ. 115-124.

5.      Παρίσης Νικήτας, «Γιώργος Ιωάννου (Μικρή δοκιμή βιαστικής αποτίμησης)», Κριτικές δοκιμές, Δόμος, Αθήνα 1986, σσ. 75-80.

6.      Παύλου Σάββας, «Οι λογοτεχνικές αναφορές του Γιώργου Ιωάννου για το Κατοχικό Ημερολόγιό του», μικροφιλολογικά, τευχ. 9. άνοιξη 2001, σσ. 45-47.

7.      Σπηλιάς Θανάσης, «Η Θεσσαλονίκη στο έργο του Γιώργου Ιωάννου», περ. Φιλόλογος, τευχ. 72, Καλοκαίρι 1993, σσ. 140-147.

8.      Σπυρόπουλος Ηλίας, «Γιώργος Ιωάννου, ένας λογοτέχνης στην εκπαίδευση», περ. Φιλόλογος, τευχ. 43, Άνοιξη 1986, σσ. 33-50.

9.      Τριανταφυλλόπουλος Ν. Δ., «Ένας επιτάφιος με τον τρόπο του Γιώργου Ιωάννου, +13-12-43», περ. Νεοελληνική Παιδεία, Αθήνα, Έτος 5, τευχ. 17, Άνοιξη 1989, σσ. 134-142.

10.  Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γυμνασίου-Λυκείου (Βιβλίο του Καθηγητή), Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, Αθήνα, σσ. 144-154.

11.  Η μεταπολεμική πεζογραφία-Από τον πόλεμο του ’40 ως τη δικτατορία του ’67, τόμος Γ΄, Εκδόσεις Σοκόλη, (Εισαγωγή Γιώργου Αράγη), Αθήνα 1988, σσ. 150-167.

12.  Περ. Διαβάζω, τευχ. 9, Νοέμβρ-Δεκέμβρ. 1977, σσ. 14-29 (συνέντευξη Γιώργου Ιωάννου).